نوحه‌خوانی خواندن شعر و ذکر مصائب همراه با غم و اندوه و آدابی خاص، در رثا و عزای بزرگان دین است که در فرهنگ شیعه، بیشتر در مجالس عزای معصومین(علیهم السلام) به ویژه امام حسین (علیه السلام) رواج دارد. بنابر آموزه‌های شیعه، نوحه‌خوانی بر مردگان مکروه است، مگر برای معصومین(علیهم السلام) که از شعائر مهم و عوامل نشر فضیلت‌ها و احیای یاد اهل بیت(علیه السلام) است. نوح در لغت به معنای بیان مصیبت و گریه کردن با آوای بلند، آواز ماتم و شیون، و همچنین به معنای ندبه، مویه‌گری و زاری بر عزیز از دست‌رفته است. در اصطلاح به آنچه که در مراسم سوگواری و عزاداری ائمه(علیهم السلام) به ویژه در مراسم عزاداری امام حسین(علیهم السلام) می‌خوانند، نوحه می‌گویند.

کراهت نوحه خوانی برای اموات 
نوحه‌خوانی برای اموات، رسم جاهلیت بوده و کاری مکروه است، مگر برای معصومین(علیهم السلام) به ویژه امام حسین(علیهم السلام) که نوحه و گریه بر آنان از شعائر مهم و از عوامل نشر فضیلت‌ها و احیای یاد اسوه‌های کمال خوانده شده است(محدثی، فرهنگ عاشورا، ص۴۵۳).

احادیث نوحه خوانی
احادیثی که از پیامبر(صلی الله) و ائمه(علیه السلام) در باب نوحه‌سرایی وارد شده، دو قسمت است:

قسمت اول
احادیثی که در مذمت و نهی از نوحه‌سرایی وارد شده است:
قال النبی(ص): انا بری ممّن حلق و صلق (ترجمه: من بیزارم از کسی که در مصیبت موی سرش را بکند و صدای گریه و ناله‌اش را بلند کند)(کتاب آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۶۱).

عن ابوسعید خدری: لعَنَ رسول الله(ص) النّائحة و المستمعة (ترجمه: پیامبر(ص) زن نوحه‌کننده و زنی را که صدایش به هنگام نوحه‌سرایی بگوش مرد نامحرم برسد لعنت کرده است)(کتاب آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۶۱).

بنابراین نوحه‌سرایی اولاً نباید با داد و فریاد و جزع و فزع باشد و ثانیا؛ آنچه در مورد فضایل و مناقب میت گفته می‌شود راست باشد یا این که اعتماد داشته باشد که راست است، در غیر این صورت جایز نیست بلکه حرام بوده و باعث از بین رفتن اجر می‌گردد. اگر در میت صفات نیکویی باشد و ذکر آنها باعث تشویق و ترغیب دیگران بر آن صفات نیکو می‌شود ممدوح است(کتاب آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۶۱).

قسمت دوم
احادیثی که در تجویز نوحه‌سرایی وارد شده است:
پیامبر(ص) به عده‌ای از انصار که برای شهدای خود در جنگ احد گریه می‌کردند فرمود: عمویم حمزه گریه‌کننده ندارد و خود حضرت نیز گریست. حضرت با این عمل هم گریه و نوحه خانواده شهدا را تأیید کرد و هم غیرمستقیم دستور داد که بر عمویش حمزه نیز گریه کنند(آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۵۸-۲۶۱).

شیخ صدوق از امام باقر(علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت وصیت کرد ده سال در موسم حج در منا برای او گریه و نوحه‌سرایی کنند، و رسم ماتم را تجدید نمایند و بر مظلومیت آن حضرت بگریند.

جواد محدثی در کتاب فرهنگ عاشورا به نوحه‌خوانی امامان(علیهم السلام) بر سیدالشهداء(علیه السلام) اشاره کرده است. همچنین آمده است که بر جعفر طیار و حمزه سیدالشهداء نیز نوحه خوانی شد. بنابراین آنچه درباره کراهت نوحه و ناپسند بودن نوحه‌گری آمده است، ناظر به نوحه‌گری‌های جاهلی است که آمیخته به باطل و گاهی حرام بوده(روایات مربوط به تعزیه و ماتم و نوحه در بحارالانوار، ج۷۹، ص۷۱-۱۱۳).

محتوای نوحه‌خوانی
محتوای‌ نوحه‌ها غالباً برشی‌ از حوادث ‌کربلا است‌ که‌ نوحه‌سرا از نگاه‌ خاص‌ خود به‌ مرثیه‌سرایی‌ می‌پردازد؛ مثلاً نوحه حضرت‌عباس‌(علیه السلام)، وداع‌ امام‌ حسین(علیه السلام) با حضرت‌ زینب‌ کبری‌(سلام الله علیها) و بیان‌ مصائب‌ امامان‌(علیهم السلام) به‌ طریقه‌ زبان‌ حال‌(فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن، ۱۳۷۷ش).

قالب نوحه‌خوانی
شعرهایی‌ که‌ برای‌ نوحه‌ سروده‌ شده،‌ از حیث‌ وزن‌ و قافیه‌ آزادتر از قالب‌های‌ شعر سنتی‌ فارسی‌ است‌ و با ضرب‌آهنگ‌های‌ سینه‌زنی‌ متناسب‌ و هماهنگ‌ است‌. علاوه‌ بر آن‌ تساوی‌ مصراع‌ها در آن رعایت‌ نمی‌شود و از این‌ نظر شباهتی‌ به‌ شعر آزاد نیمایی‌ دارد.

ویژگی نوحه‌های عاشورایی

سادگی زبان
در نوحه‌های عزاداری که مخاطب آن عموم مردم هستند به طور غالب از زبانی ساده و گویا استفاده می‌شود و کوشش شاعر و سراینده و ذاکر بر آن است که از لغات و ترکیبات دشوار بپرهیزد تا در سریع‌ترین زمان و با حداقل گنجینه لغات مخاطب پیام خویش را در ذهن او متمرکز و موجب تأثر گذاری در ذهن و زبان شنونده شود.

جملات کوتاه
در نوحه‌های سینه زنی شاعر و ذاکر از جمله‌های کوتاه استفاده می‌کنند یا جمله‌ای بلند را به بخش‌های کوچک تقسیم می‌کنند تا هم موجب افزایش موسیقی گردد و هم فهم مطلب راحت‌تر باشد.

استفاده از لغات حماسی
واژه‌هایی که در نوحه‌های عاشورا به کار می‌رود باید از قوت همنشینی و جانشینی فوق العاده برخوردار باشند تا در دل مستمع اثر کند.ترکیباتی مثل: ستم کشیده، به خون تپیده، ساقی لب تشنگان و...

نوحه عربی و فارسی
این ترکیبات باید ساده و روان باشد به طوری که عموم مردم در فهم و بیان آن مشکلی نداشته باشند. شبیه نوحه‌هایی که نزار قطری در چند سال اخیر ارائه داده است.

مخاطب امام حسینی
نوحه خوان آن چنان در مراسم سوگواری سالار شهیدان رقت قلب پیدا می‌کند که در مکالمات و مخاطبات خود بسیار ملموس سخن می‌گویند و به این شعار «کل یوم عاشورا و کل عرض کربلا» جان می‌دهند.

تلمیح
در نوحه عاشورایی به حوادث و اشخاص مختلف توجه داده می‌شود که از همه بیشتر ذکر خاندان پیامبر(صلی الله) انبیاء و اولیاء پدیدار است و به نوعی مفاخره همانند است برای بیدار کردن وجدان‌های خفته و مجاب نمودن دشمن.

توصیف
در نوحه‌های ماه محرم همه صحنه‌ها و اشخاص توصیف می‌شوند و می‌توان گفت اشعار غالباً تصویری است نه حرفی و همین تصاویر رقت انگیز است که بر انگیزاننده احساسات پاک و دل‌های آگاه می‌شود.

پایداری، مبارزه جویی
مهمترین درون مایه نوحه‌های عاشورایی ایجاد روحیه پایداری، مبارزه جویی دربرابر دشمنان اسلام است.

صراحت لهجه
نوحه‌های عاشورایی صراحت لهجه دارند و از ابهام و ایهام برکنار است گویا برای جذب مخاطب و بر انگیختن حس دلسوزی او باید مطالب شفاف بیان شود.

نوحه‌خوان و نوحه‌سرا
کسی که در ایام سوگواری امامان(علیهم السلام) برای دسته‌های سینه زن یا زنجیر زن، اشعار مصیبت و نوحه را با آهنگ مخصوص می‌خواند و عزاداران به آهنگ او سینه و زنجیر می‌زنند، نوحه خوان می‌گویند. همچنین به کسی که اشعار نوحه و مرثیه می‌سراید «نوحه‌سرا» می‌گویند(استاد محدثی، کتاب فرهنگ عاشورا، صفحه ۴۵۴).


© کلیه حقوق متعلق به پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.